Bút calligraphy và hành trình sáng tạo của nghệ nhân Đào Huy Hoàng

Khám phá nghệ thuật calligraphy và hành trình sáng tạo của nghệ nhân Đào Huy Hoàng, từ đam mê viết chữ đến chế tác những cây bút thủ công độc bản.

Calligraphy và bút calligraphy

Calligraphy là nghệ thuật viết chữ bằng bút, nổi tiếng và phát triển mạnh ở nhiều quốc gia phương Tây. Khi du nhập vào Việt Nam, bộ môn này nhanh chóng thu hút sự quan tâm của giới yêu thích mỹ thuật, thiết kế và con chữ, đặc biệt là giới trẻ. Calligraphy không chỉ là viết chữ đẹp, mà còn là cách thể hiện cảm xúc, cá tính và tư duy thẩm mỹ thông qua từng đường nét.

Để viết calligraphy, người viết sử dụng các loại bút chuyên dụng gồm cán bút và ngòi, có thể thay đổi linh hoạt để phù hợp với từng phong cách chữ khác nhau. Bút calligraphy cho phép tạo nên những nét thanh, nét đậm rõ ràng, mang lại hiệu ứng thị giác đặc biệt mà các loại bút thông thường khó có thể đạt được.

Bút calligraphy là loại bút chuyên dùng cho viết chữ nghệ thuật, thường được thiết kế với đầu bút dẹt hoặc đầu cọ mềm. Nhờ cấu tạo đặc biệt này, người viết có thể dễ dàng tạo ra các kiểu chữ như Gothic, Italic, Copperplate hay thư pháp hiện đại. Một số dòng bút phổ biến như Artline, Pilot Parallel hoặc các loại brush pen của Pentel được đánh giá là dễ sử dụng hơn so với bút chấm mực truyền thống, phù hợp cả với người mới bắt đầu lẫn người viết chuyên nghiệp. Trong đời sống, bút calligraphy thường được ứng dụng để viết thiệp, trang trí sổ tay, thiết kế logo, nhãn mác hoặc tạo dấu ấn nghệ thuật cho các ấn phẩm thủ công. Tại Việt Nam, nhiều người cũng quen gọi bút calligraphy là bút thư pháp.

Về đặc điểm, bút calligraphy được chia thành hai nhóm đầu bút chính. Đầu dẹt, hay còn gọi là chisel nib, giúp tạo sự tương phản rõ ràng giữa nét thanh và nét đậm, rất phù hợp với các kiểu chữ cổ điển như Gothic hoặc Italic. Trong khi đó, đầu cọ mềm (brush pen) có độ đàn hồi cao, cho phép người viết tạo các nét cong uyển chuyển và mềm mại, thường được sử dụng trong thư pháp hiện đại. Mực của bút calligraphy chủ yếu là mực pigment gốc nước, có độ bền màu tốt, kháng nước và hạn chế lem nhòe, đặc biệt là các dòng bút chất lượng cao như Artline. Nhờ mực ra đều, không cần chấm mực liên tục, bút calligraphy hiện đại mang lại sự tiện lợi và dễ tiếp cận cho người mới tập viết.

Bên cạnh các dòng bút phổ biến, calligraphy còn có nhiều loại bút khác nhau với ưu và nhược điểm riêng. Bút lông vũ cho nét chữ thanh mảnh, mềm mại nhưng đòi hỏi người dùng phải bảo quản cẩn thận và thường xuyên thay ngòi. Bút kim loại có độ bền cao, cho phép tạo nhiều dạng nét khác nhau, song cần luyện tập nhiều để kiểm soát dòng mực. Dip pen, khác với bút máy, không có ống mực bên trong nên người viết phải liên tục chấm mực. Loại bút này cho hiệu ứng chữ rất độc đáo nhưng yêu cầu vệ sinh ngòi thường xuyên để tránh tắc mực.

Trong số các loại bút calligraphy được ưa chuộng hiện nay có thể kể đến Artline Calligraphy Pen với đầu dẹt, dễ sử dụng cho người mới; Pilot Parallel Calligraphy Pen với nhiều kích cỡ ngòi và khả năng ra mực ổn định; hay Pentel Brush Sign Pen với đầu cọ mềm, linh hoạt, phù hợp cho thư pháp hiện đại.

Nghệ thuật chế tác bút calligraphy

Nghệ thuật chế tác bút calligraphy có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ phương Tây hàng thế kỷ trước. Ban đầu, bút được làm từ những vật liệu tự nhiên như tre, gỗ hoặc lông vũ. Theo thời gian, cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, các chất liệu mới như kim loại và nhựa dần được đưa vào chế tác, giúp bút bền hơn và đa dạng hơn về kiểu dáng.

Tại Việt Nam, cái tên Đào Huy Hoàng được biết đến như một trong những nghệ nhân tiên phong trong lĩnh vực chế tác bút calligraphy thủ công. Sinh năm 1993, khi còn là sinh viên khoa Kinh tế quốc tế Trường đại học Ngoại thương Hà Nội, Hoàng đã dành hơn hai năm tự tìm tòi và học viết calligraphy. Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất của anh lúc đó là không có bút chuyên dụng để luyện tập.

Từ những lần tự mày mò làm bút bằng đũa, thanh tre, Hoàng dần nảy ra ý định nghiêm túc theo đuổi con đường chế tác bút. Năm 2013, khi việc mua bút từ nước ngoài còn rất đắt đỏ, thu nhập của sinh viên làm thêm chỉ khoảng 600.000 đồng mỗi tháng nhưng phải dành gần như toàn bộ để mua bút, Hoàng quyết định tự làm cho mình một chiếc bút phù hợp.

Nhận thấy gỗ ở Việt Nam sẵn có, lại có thể học hỏi thêm qua các video hướng dẫn trên YouTube, Hoàng mạnh dạn vay anh trai 7 triệu đồng để mua một chiếc máy tiện cũ. Đây là số tiền khá lớn với anh vào thời điểm đó, nhất là khi chưa có bất kỳ kinh nghiệm nào về tiện gỗ hay chế tác bút.

Những ngày đầu bắt tay vào làm bút là quãng thời gian đầy thử thách. Những gì Hoàng xem trên mạng tưởng chừng đơn giản, nhưng khi thực hành lại phát sinh hàng loạt vấn đề: thiếu dụng cụ mài dao, không có bộ dao tiện chuyên dụng, nhiều thiết bị phải đặt mua từ nước ngoài. Việc chọn gỗ cũng không hề dễ dàng. Sau khi mua thử nhiều loại gỗ ở Hà Nội nhưng không đạt yêu cầu, anh phải tìm đến làng gỗ trắc ở Bắc Ninh để chọn nguyên liệu phù hợp.

Sau hơn một năm kiên trì mày mò, chiếc bút calligraphy đầu tiên được tiện bằng máy của Huy Hoàng ra đời từ một mẩu gỗ hương đỏ. Đến nay, anh vẫn giữ lại chiếc bút này như một kỷ niệm đặc biệt trên hành trình theo đuổi nghề.

Theo Hoàng, làm ra một chiếc bút có “thần” là điều khó nhất đối với người mới. Để tạo được dáng bút hài hòa, đường cong đẹp và có chất riêng, anh đã mất tới năm năm luyện tập liên tục. Có những giai đoạn, Hoàng làm việc từ sáng sớm đến gần nửa đêm, chỉ nghỉ để ăn trưa và ăn tối. Khi vượt qua được một ngưỡng khó, lại xuất hiện những thử thách mới, chẳng hạn như sơn sao cho mượt, không tì vết, hay xử lý bề mặt sao cho đạt độ tinh xảo cao nhất.

Hiện nay, trong xưởng chế tác nhỏ nằm trong một con ngõ trên phố Thái Hà, Huy Hoàng sở hữu hàng chục nghìn thanh gỗ khác nhau. Ngoài các loại gỗ trong nước, anh còn nhập nhiều loại gỗ từ các nước ôn đới để có thêm sự đa dạng về màu sắc và vân gỗ.

Mỗi chiếc bút do Đào Huy Hoàng chế tác đều là kết quả của sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. Những mẫu bút đơn giản nhất cũng cần khoảng ba tiếng để hoàn thành, trong khi các mẫu bút sử dụng sơn mài Nhật Bản có thể mất từ hai đến ba tháng. Việc đưa các yếu tố phương Đông như sơn ta, sơn mài Nhật Bản vào chế tác đã tạo nên dấu ấn riêng, giúp bút của Hoàng khác biệt và có giá trị cao. Giá mỗi chiếc bút calligraphy dao động từ 3 đến 5 triệu đồng, những mẫu cao cấp có thể lên tới 15–30 triệu đồng.

Mỗi chiếc bút là một tác phẩm độc bản, mang dấu ấn cá nhân của người nghệ nhân. Trước thời điểm đại dịch, Đào Huy Hoàng thường xuyên được mời tham gia thỉnh giảng và workshop về calligraphy cũng như chế tác bút tại nhiều quốc gia. Anh luôn sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm và truyền nghề cho những bạn trẻ có chung đam mê.

Năm 2021, Hoàng từng lên kế hoạch tổ chức một triển lãm cá nhân nhân kỷ niệm mười năm gắn bó với calligraphy, bao gồm ba mảng chính: viết chữ, làm bút và sơn mài. Tuy nhiên, do ảnh hưởng của đại dịch, dự định này buộc phải hoãn lại. Anh cho biết mong muốn lớn nhất là đưa nghệ thuật calligraphy đến gần hơn với những người yêu con chữ.

Câu chuyện của nghệ nhân Đào Huy Hoàng cho thấy rằng, ngay cả những lĩnh vực tưởng chừng rất hẹp cũng có thể trở thành con đường sự nghiệp đầy cảm hứng nếu đủ đam mê và kiên trì. Hiện nay, anh là thành viên của nhiều hiệp hội calligraphy quốc tế như IAMPETH, International Calligraphy Conference của Mỹ, Japan Letter Arts Forum hay Society of Scribes tại New York. Bên cạnh đó, Hoàng còn tham gia các nhóm nghiên cứu về sơn mài Nhật Bản Urushi, tranh Nihonga và nghệ thuật trung cổ Medieval Art & Illumination.

Những năm gần đây, anh duy trì các lớp học nhỏ về chế tác bút tại studio riêng. Do công việc này phụ thuộc nhiều vào máy móc và công cụ chuyên dụng, việc giảng dạy chỉ có thể thực hiện với số lượng học viên hạn chế. Về định hướng tương lai, Đào Huy Hoàng cho biết anh vẫn theo đuổi phong cách chế tác hướng đến sự giản dị nhưng tinh xảo, đồng thời hy vọng có thể tổ chức một triển lãm chuyên sâu về chế tác bút để công chúng hiểu rõ hơn giá trị của từng công đoạn làm nên một chiếc bút calligraphy hoàn chỉnh.